Geplaatst op maandag 15 juli 2019 @ 20:18 , 515 keer bekeken

Zo hielp ontcijferde Duitse codetaal de geallieerden in Tweede Wereldoorlog (2/2)  

De Tweede Wereldoorlog in Europa liep met de overgave van Duitsland af op 8 mei 1945. Deel twee van het tweeluik over de rol van informatie uit gekraakte versleutelde berichten van de Duitsers gaat dieper in op hoe die informatie, 'Ultra' genaamd, er mede voor zorgde dat de oorlog in geallieerd voordeel werd beslist.

Op 5 juni 1944, een dag voor de geallieerde invasie in Normandië (D-Day), krijgt opperbevelhebber Dwight Eisenhower een bericht op zijn hoofdkwartier. Het is een van de eerste ontcijferde resultaten van de Colossus-computer van Tommy Flowers, waarmee de communicatie van het Duitse opperbevel kan worden gelezen.

In het bericht in handen van Eisenhower staat dat Adolf Hitler niet wil dat er extra troepen naar Normandië worden verplaatst. Hitler blijft ervan overtuigd dat 'Normandië' een afleidingsmanoeuvre is voor de 'echte' invasie in Calais.

Het doel van de geallieerden is geslaagd: De Duitsers denken dankzij een enorme misleidingscampagne nog steeds dat Calais het doel is. 'Ultra', wat staat voor 'Top Secret Ultra' geeft de bevestiging dat de campagne succesvol is. Het is opnieuw een essentiële bijdrage van de knappe koppen in Bletchley Park, waar de Britse codekrakers hun werk doen.

"We gaan morgen", zegt Eisenhower nadat hij het bericht heeft gelezen. Een dag later worden de stranden van Normandië overspoeld met geallieerde troepen.

Opperbevelhebber Dwight Eisenhower en generaal Bernard Montgomery. Beiden hadden veel voordeel van de 'Ultra'-informatie (Getty Images)

Enkele maanden tot twee jaar

Het is onmogelijk om precies vast te stellen hoezeer 'Ultra' de Tweede Wereldoorlog heeft ingekort. Sommige experts schatten het in op twee jaar, anderen spreken over enkele maanden, met de Amerikaanse uitvinding van de atoombom in het achterhoofd.

Wat vaststaat is dat genieën als Alan Turing (wiens 'Bombe'-machine er voor het eerst in slaagt om op grote schaal de Duitse Enigma-code te kraken), Marian Rejewski (die als eerste de zwaktes in de Enigma-code blootlegt) en Tommy Flowers (wiens eerste programmeerbare elektrische computer de veel complexere Lorenz-versleuteling weet te ontcijferen) een onschatbare rol spelen.

Cruciale rol in strijd tegen U-boten

In de Slag om de Atlantische Oceaan is 'Ultra' cruciaal. Groot-Brittannië is tijdens de oorlog afhankelijk van bevoorrading uit Noord-Amerika, en de Duitse Kriegsmarine heeft als doel om met een vloot onderzeeërs (U-boten) deze bevoorrading zo veel mogelijk te dwarsbomen. Tonnen en tonnen aan voorraden gaan met schepen en bemanning naar de zeebodem door de succesvolle 'Wolfpacks' van de Duitsers, waarin ze scheepskonvooien in groepen aanvallen.

Maar als de Enigma van de Kriegsmarine vanaf 1941 op Bletchley Park op reguliere basis kan worden meegelezen, worden de geallieerde schepen om deze Wolfpacks heen geleid. Dit levert een enorme daling in het aantal tot zinken gebrachte schepen op, waardoor de Britten kunnen blijven vechten.

Gezonken Geallieerde schepen in Noordelijke Atlantische Oceaan

• 1939: 47
• 1940: 349
• 1941: 496
• 1942: 1.006
• 1943: 284
• 1944: 31
• 1945: 19

De Duitsers doen in 1942 enkele aanpassingen aan Enigma, waardoor de U-boten weer een periode vrij spel hebben. De konvooien zijn weer een makkelijk doelwit. Begin 1943 weet Bletchley Park ook de vernieuwde Enigma te ontcijferen en kunnen de U-boten systematisch worden opgespoord en vernietigd. Uiteindelijk verliezen de Duitsers ongeveer 700 U-boten en 30.000 bemanningsleden.

Vernietigde Duitse U-Boten

• 1939: 9
• 1940: 23
• 1941: 35
• 1942: 87
• 1943: 237
• 1944: 242
• 1945: 151

Omdat de dreiging van U-boten langzaam verdwijnt uit de Atlantische Oceaan, kan het aantal konvooien worden opgeschroefd en bereiken genoeg materieel en manschappen Groot-Brittannië voor de Invasie van 1944. Het is geen ondenkbaar scenario dat 'D-Day' zonder 'Ultra' informatie pas veel later had kunnen plaatsvinden, met alle gevolgen van dien.

Een konvooi op de Atlantische Oceaan wordt aangevallen door U-boten, 1942. (Getty Images)

Verslaan van Afrikakorps in Noord-Afrika

Informatie van 'Ultra' heeft dan al bijgedragen aan het verslaan van Erwin Rommels Afrikakorps en de Italianen in Noord-Afrika. De Britten voorkomen dat Egypte in Duitse handen valt, en Generaal Bernard Montgomery weet de Duitsers uiteindelijk met hulp van de Amerikanen (en Ultra) uit Afrika te verdrijven.

Ook de landingen op Sicilië in 1943 worden makkelijker gemaakt door ontcijferde informatie, al is het maar dat via deze weg wordt bevestigd dat de Duitsers in een misleidingstruc zijn getrapt en denken dat die invasie plaats gaat vinden op Sardinië en de Griekse eilanden. Ook is duidelijk geworden waar de meeste Duitse en Italiaanse troepen zich bevinden.

Een Italiaanse soldaat geeft zich over na de landingen op Sicilië, 1943. (Getty Images)

De lijst van bijdragen door 'Ultra' is erg lang. Zo wordt het Duitse slagschip Scharnhorst tot zinken gebracht dankzij ontcijferde informatie, krijgen luchtlandingseenheden bij de invasie in Normandië andere landingszones omdat er in hun oorspronkelijke locatie te veel Duitse troepen zijn, en kan het overmeesteren van 50.000 Duitse soldaten in de 'Zak van Falaise' in Frankrijk plaatsvinden omdat de geallieerden dankzij 'Ultra' weten dat er een Duitse tegenaanval op handen is.

Ook wordt dankzij 'Ultra' de Duitse olie-industrie nadrukkelijk doelwit van Amerikaanse strategische bombardementen, omdat duidelijk wordt dat dit het zwakke punt is in Hitlers oorlogsmachine.

Het is slechts een greep uit de momenten dat ontcijferde informatie een handje helpt of cruciaal is.

Welke rol speelde Ultra aan het Oostfront?

Het verslaan van Nazi-Duitsland is voor een aanzienlijk deel ook de verdienste van de Sovjet-Unie. Toch speelt het codekraken in Bletchley Park ook hierin een rol, en dan met name bij de Slag om Koersk in de zomer van 1943. De Duitsers willen de Sovjets hier een beslissende slag toebrengen, maar mede dankzij 'Ultra' zijn die al op de hoogte van de Duitse plannen.

De Sovjets zijn goed voorbereid, winnen de slag en krijgen daarmee het initiatief in handen aan het Oostfront.

Sovjet-soldaten rukken op tijdens de Slag om Koersk, 1943. (Getty Images)

Strikte geheimhouding van 'Top Secret Ultra'

Het bewaken van het geheim over wat er in Blechtley Park gebeurde blijft gedurende de gehele oorlog cruciaal. De Duitsers mogen niet te weten komen dat veel van hun communicatie wordt gelezen door de vijand.

Sir Arthur 'Bomber' Harris, de baas van Bomber Command en in die zin verantwoordelijk voor het platbombarderen van Duitse steden, is bijvoorbeeld niet op de hoogte van 'Ultra'. Andere generaals stribbelden regelmatig tegen, maar uiteindelijk lekt het geheim nooit uit. Dit blijft tot lang na de Tweede Wereldoorlog van kracht.

Pas in 1974 verschijnt een boek van F. W. Winterbotham, die in de oorlog verantwoordelijk is voor de verspreiding van Ultra-informatie. Hij beschrijft welke invloed de codebrekers hebben gehad op het verloop van het mondiale conflict. Helaas zitten er ook enkele misvattingen in zijn werk, waaronder het hardnekkige verhaal dat Winston Churchill in november 1940 het Duitse bombardement op Coventry laat gebeuren omdat hij niet wil prijsgeven dat Enigma is gekraakt. Later blijkt dat Churchill nooit kan hebben geweten dat Coventry het doel was.

Een Britse krant meldt de dood van Adolf Hitler, 2 mei 1945. (Getty Images)

Helden als Turing kregen nooit publieke erkenning

Door de geheimhouding krijgen mensen als Turing nooit de publieke erkenning die ze verdienen. De wiskundige wordt in 1952 vervolgd voor zijn homoseksualiteit, wat dan bij wet verboden is in het Verenigd Koninkrijk.

Als straf wordt hij chemisch gecastreerd. In 1954 komt Turing om het leven, vermoedelijk door zelfmoord. Pas in 2009 maakt premier Gordon Brown namens de Britse staat officieel excuses voor hoe een van de grootste helden van de twintigste eeuw door zijn vaderland is behandeld.

(Bronnen: Encyclopaedia Britannica, Imperial War Museum, Bennie Mols)

Door: NU.nl/Joost Nederpelt Beeld: Getty Images