Geplaatst op maandag 15 juli 2019 @ 20:18 , 963 keer bekeken

Hoe zeer slimme codekrakers de Tweede Wereldoorlog wisten in te korten

De Tweede Wereldoorlog in Europa liep met de overgave van Duitsland af op 8 mei 1945. Volgens experts had het conflict nog veel langer geduurd als de geallieerden, en dan met name de Britten, er niet in waren geslaagd om het Duitse militaire geheimschrift te breken. Een tweeluik over het kraken van de codes, en welke invloed dit had op het verloop van de oorlog.

"Zorg ervoor dat ze alles krijgen wat ze nodig hebben, met uiterste voorrang. En laat me weten dat dit is uitgevoerd", schrijft Winston Churchill in 1941. De Britse premier doelt hiermee op de Government Code and Cypher School in Bletchley Park, even boven Londen.

Hier werkt een team van wiskundigen en codebrekers aan het ontcijferen van het Duitse geheimschrift, waarmee eenheden worden aangestuurd, posities worden doorgegeven en informatie wordt gedeeld. Het breken van deze codes - en dus het lezen wat de Duitsers in hun schild voeren, wat hun posities zijn en welke kennis ze hebben - geeft een gigantisch strategisch voordeel. Niet gek dus dat Churchill het grote belang van het werk in Bletchley Park inziet.

De Duitsers maken tijdens de Tweede Wereldoorlog vooral gebruik van de Enigma-machine. Dat is een apparaat waarmee boodschappen kunnen worden overgezet in geheimschrift. Dit schrift wordt verzonden via morsecode. De ontvanger, die ook over een Enigma beschikt, kan het geheimschrift weer vertalen naar de daadwerkelijke boodschap. Dan moet de ontvanger wel in het bezit zijn van de juiste instellingen.

De Enigma is met drie rotors vol cijfers en een schakelbord waarmee letters aan elkaar worden gekoppeld dusdanig complex, dat er ongeveer 1.000.000.000.000.000 (een biljard) combinaties mogelijk zijn.

Een Enigma-machine, met van boven naar onder de rotorwielen (in dit geval drie), het bord met lampjes waar de gecodeerde of gedecodeerde letters worden weergegeven, daaronder het toetsenbord om berichten in te voeren en aan de voorzijde het schakelbord met verschillende stekkers. (Foto: Getty Images)

Elke dag zijn er nieuwe instellingen voor de rotors en het schakelbord, dat in maandschema's wordt verdeeld onder de troepen. De Duitse marine gebruikt een aangepaste en complexere variant van de Enigma, met minimaal vier rotors en speciale instellingen. Enigma is onmogelijk te kraken, denken de Duitsers. Niets blijkt minder waar.

Hoe werd de Enigma gekraakt?

Belangrijk grondwerk voor het breken van de Enigma wordt al in de jaren dertig gedaan door de Poolse inlichtingendienst, die er mede dankzij een via een spion verkregen handleiding ook daadwerkelijk in slaagt om Duitse berichten te ontcijferen en er zo achterkomt dat nazi-Duitsland een oorlog aan het voorbereiden is. Dit wordt vooral aangevoerd door knappe koppen als Marian Rejewski, die er voor het eerst in slaagt om Enigma te kraken.

De Duitsers blijven echter verbeteringen doorvoeren aan Enigma, waardoor succes tijdelijk is, al is het al omdat de instellingen op gezette tijden veranderen.

In 1939 valt Duitsland Polen binnen en slaan de codebrekers op de vlucht, in eerste instantie naar Frankrijk. Ook Bletchley Park beschikt inmiddels over de Poolse informatie. Daar gaat men verder met het ontcijferen van Enigma. Door extra rotorwielen die de Duitsers toevoegen aan de Enigma-machines, is veel van het Poolse werk onbruikbaar geworden.

Maar een aantal zwaktes in het geheimschrift en hoe dat gebruikt wordt blijven. Zo komen in weerberichten elke dag dezelfde woorden voor, zoals het woord wetterbericht (weerbericht). Ook ontdekt wiskundige Alan Turing dat het woord eins (een) in ontzettend veel berichten voorkomt. Het zijn aanknopingspunten voor de codebrekers.

Wiskundige Alan Turing. (Foto: AFP)

Welke (hoofd)rol speelde Alan Turing?

Turing ontwikkelt in 1940 samen met Gordon Welchman zijn eerste 'bombe', een machine waarmee het aantal mogelijkheden in een Enigma-versleuteling drastisch wordt teruggebracht, gebruikmakend van waarschijnlijkheden in de Duitse boodschappen.

Ook maakt de bombe gebruik van het feit dat de Enigma van een letter nooit dezelfde letter maakt. De letter Z kan omgezet worden in alle 25 andere letters in het alfabet, maar nooit in Z. De bombe zoekt door alle mogelijke posities van de rotors in Enigma en naar een patroon in de interne verbindingen in de Duitse machine. De methode is nog steeds afhankelijk van mensen. Het proces wordt aangezwengeld doordat de codebreker een paar woorden in het Duitse bericht moet raden.

Als dat succesvol gebeurt, slaagt de machine erin om de dagelijkse sleutel, de rotorinstelling en de stand van het schakelbord van Enigma te bepalen. En dat elke dag opnieuw. Soms doet de machine er twee uur over om de juiste instellingen te vinden. Bij andere berichten lukt het nooit.

Een 'bombe' in Bletchley Park.

Het kraken van de Enigma van de Duitse Kriegsmarine

Vanaf 1941 is Bletchley Park mede dankzij Turing ook in staat om de ingewikkelder versleutelde Enigma-berichten van de Duitse marine te lezen. Dit lukt onder meer door het buitmaken van een codeboek op een Duits vissersschip.

Later weet de Britse marine ook Enigma-machines en bijbehorende codeboeken uit Duitse onderzeeërs te halen, waardoor men op Bletchley Park tot het einde van de Tweede Wereldoorlog in meer of mindere mate kan meelezen met de communicatie tussen de U-boten en het hoofdkwartier van de Kriegsmarine. Uiteindelijk nemen verbeterde machines van de Amerikaanse marine het voortdurend breken van de Enigma-codes grotendeels over.

Bletchley Park, de plaats waar de Tweede Wereldoorlog voor een belangrijk deel werd gewonnen. (Foto: Getty Images)

Kraken van berichten van Hitler zelf

Op Bletchley Park is men dan ook al aan het werk met het ontcijferen van de Lorentz-versleuteling. Dit is een moderne techniek die de Duitse legerleiding vanaf 1941 gebruikt om de troepen aan te sturen. Onder deze berichten zijn ook boodschappen van Adolf Hitler zelf. De Britten noemen deze manier van coderen 'Tuny', en zijn halverwege 1942 mede dankzij wat operationele Duitse blunders al in staat om op reguliere basis berichten te kraken.

Er komt pas echt een doorbraak in het breken van Tuny als Tommy Flowers de eerste programmeerbare elektrische computer ontwikkelt. Deze machine krijgt de naam Colossus. Een verbeterde versie hiervan is net op tijd klaar voor de geallieerde invasie in Normandië in juni 1944 en voorziet de commandant der geallieerde strijdkrachten Dwight Eisenhower van essentiële informatie over het Duitse strijdplan.

De eerste programmeerbare elektrische computer, bedacht om 'Tuny' te ontcijferen. (Foto: Getty Images)

Top Secret 'Ultra', de Duitsers mogen niets doorhebben

Alle informatie die de geallieerde codebrekers vergaren wordt verspreid onder de codenaam 'Ultra', wat staat voor 'Top Secret Ultra'. Het is volstrekt noodzakelijk om de Duitsers er nooit achter te laten komen dat de geallieerden mee kunnen lezen met een aanzienlijk deel van hun communicatie.

Alleen de absolute top van de geallieerde militaire leiding is op de hoogte. Generaals mogen alleen actie ondernemen als niet uit hun strijdplan kan blijken dat ze al wisten wat de Duitsers van plan zijn. U-boten worden doorgaans pas aangevallen nadat er eerst 'toevallig' een verkenningsvliegtuig is overgevlogen.

Hebben de Duitsers dan niets door?

Vooral bij de Kriegsmarine zijn er wel vermoedens, maar daar denken ze dat de plots gekeerde Slag om de Atlantische Oceaan door de geallieerden wordt gewonnen omdat die een zeer geavanceerd radarsysteem zouden hebben. Tot een moment dat drie U-boten in het Caribisch gebied plotseling worden aangevallen door een Britse torpedobootjager. Het is voor de Duitse admiraal Karl Dönitz het teken dat er mogelijk iets mis is met Enigma, waarna hij verbeteringen laat doorvoeren.

Bletchley Park is vervolgens maar enkele maanden blind. De veiligheid van Enigma is, zonder dat ze het doorhebben, tijdens het restant van de Tweede Wereldoorlog niet meer te redden door de Duitsers.

(Bronnen: Encyclopaedia Britannica, Imperial War Museum, Bennie Mols)

Door: NU.nl/Joost Nederpelt Beeld: Getty Images